Amasya, Konya, Manisa, Bursa ve Edirne şehzade kentleri olarak bilinir. Osmanlı şehzadeleri bu illerde yöneticilik yapar, bir nevi sultanlık stajı görürlerdi.
İstanbul başta olmak üzere birçok kentte Osmanlı'yı hatırlatan yapıların büyük kısmını padişah hanımları ve anneleri yaptırmış. Amasya, Konya, Manisa, Trabzon, Bursa ve Edirne gibi kentler adeta hanım sultanların hayırlarıyla gelişmiş, büyümüş. Mesela Osmanlı için su medeniyeti denir. Su mimarisinin gelişmesinde Mihrişah Valide Sultan'ın katkısı çok büyük. Sultanlar kimsesizlere, fakirlere, çaresizlere sahip çıkarak adeta sosyal hayatı da şekillendirmişler.
Son dönem saray hanımlarından II. Mahmut'un kızı Adile Sultan tam 27 vakıf kurmuş. Çaresiz kadınlar için sığınma evi açmış. Adile Sultan döneminde diğer saray hanımlarının kurduğu hayır vakıflarının sayısı 45. İstanbul'un simgelerinden Mısır Çarşısı da bir kadın sultanın hayrı. Yenicami'nin masraflarını karşılasın diye Hatice Turhan Sultan tarafından yaptırılmış. Kösem Sultan ve Hürrem Sultan gibi bazı isimlerin devlet yönetiminde aktif yer almaya çalışmalarını tarih kitaplarında okusak da çoğu padişah annesi ve eşinin ömürlerini ve servetlerini hayır işlerine vakfettikleri yaptırdıkları eserlerden ortaya çıkıyor.
Yakın bir zaman önce yayınlanan ve Can Alpgüvenç'in derlediği 'Hayırda Yarışan Hanım Sultanlar' (Kaynak Yayınları) kitabı onların hayat hikayelerini ve yaptırdığı eserleri anlatıyor. Alpgüvenç, hayırda yarışan kadınlar arasında, ismi ilk zikredilmesi gereken kişinin Selçuk Hatun olduğunu yazıyor. Selçuk Hatun Edirne'ye, Bursa'ya ve İstanbul'a kendi adıyla üç ayrı cami, Bursa'ya bir mektep, Balıkesir'e de tekke yaptırmış.
***
Su mimarisini geliştirdi
Mihrişah Valide Sultan: III. Mustafa'nın eşi olan Mihrişah Sultan, III. Selim'in de annesi. Eyüp ve civarında birçok hayratı var: Okul, değerli yazmalardan oluşan kütüphane, çeşme ve sebiller... Halıcıoğlu, Levent ve Hasköy'e birer cami yaptıran Sultan, Kasımpaşa Mevlevihanesi'ni de tamir ettirmiş. Yaptırdığı mektep 1995 yılından beri 'Eyüp Sultan Gençlik İzci Grubu Lokali' olarak kullanılıyor. Kütüphanesindeki elyazmaları 1957 yılında Süleymaniye Kütüphanesi'ne nakledildi. Kasımpaşa, Üsküdar, Eminönü, Yeniköy, Hasköy ve Halıcıköy'deki çeşmeleri hâlâ duruyor.
İstanbul Kız Lisesi'ni o yaptırdı
Bezmiâlem Valide Sultan: II. Mahmud'un eşi, Abdülmecid'in de annesi. Fatih Camii'nde siyah camekân içinde asılı duran sekiz köşeli sırma işlemeli çuha, onun el emeği. Kimsesiz kızları tebdili kıyafetle sokağa çıkar, bizzat kendisi tespit eder, evlendirirmiş. Vakıf Gureba Hastanesi de onun hayrı. İlk sivil lise Darül Maarif (şimdi adı İstanbul Kız Lisesi) onun hayrı. Asıl adı Bezmialem Valide Sultan olan ama Dolmabahçe Camii olarak anılan camiyi de o yaptırmış. Karaköy-Eminönü arasında 18 yıl hizmet veren ama artık olmayan köprünün yapımına da Bezmialem Sultan önayak olmuş.
Kaloriferli ilk hastane
Pertevniyal Valide Sultan: Çerkez asıllı Pertevniyal Valide Sultan, Abdülaziz'in annesi. Mal varlığını Aksaray'daki Valide Sultan Camii'ni, onun yanındaki sebili ve sübyan mektebini yaptırmak için harcamış. Büyük Aksaray yangınında mektep binası kül olunca yerine devlet betonarme bir okul yaptırmış. Bakanlar Kurulu kararıyla bu okula Pertevniyal Lisesi adı verildi. Sultan, Medine'ye de bir kadınlar hastanesi kurdurmuş. Burası kaloriferli bir bina ve bu bölge için bir ilk... Beşiktaş'taki Yahya Efendi Türbesi'ni de tamir ettiren Sultanın Karagümrük'te, Eyüp'te, Şehremini'de çeşmeleri var.
Yavuz'un eşinden Manisa'ya mahalle
Hafsa Valide Sultan: Kanuni Sultan Süleyman'ın annesi, Yavuz Sultan Selim'in eşi. Oğluyla uzun yıllar Manisa'da yaşayan sultan buraya Sultaniye Camii ve külliyesini yaptırmış. Camiye cemaat toplamak için de çevresinde 20 evlik yer satın almış ve ev yaptırmak isteyenlerden vergi alınmamasını şart koşmuş. Bu sebeple mahallenin adı 'Sultaniye'. Manisa'ya bir de evsizlerin ve yolcuların kalması için hankâh inşa ettirmiş. İlk şeyhi Merkez Efendi. (Mesir macunun mucidi) Şimdilerde Manisa'da Sağlık Müzesi olarak işlev gören Darüşşifa, Hafsa Sultan'ın külliyesi için yapılmış bir hastane.
Kanunî'nin gelini Üsküdar'ı imar etmiş
Nurbanu Valide Sultan: II. Selim'in eşi Nurbanu Sultan, III. Murat'ın annesi. Üsküdar meydandaki Atik Valide Camii ve külliyesini Nurbanu sultan yaptırmış. Külliyenin ihtiyaçları için Üsküdar, Çemberlitaş ve Yenikapı'daki hâlâ işleyen meşhur hamamların gelirlerini bağışlamış. Atik Valide Külliyesi'nin bir kısım binaları 2003 yılında Marmara Üniversitesi'ne verildi. Üniversite burayı Güzel Sanatlar Fakültesi olarak kullanıyor. Sultanın yaptırdığı Atik Valide Sultan Sübyan Mektebi'ni şimdi Toptaşı Cezaevi'ni koruyan jandarma bölüğü kullanıyor. Darüşşifa (hastanesi) ise, 19. yy'ın sonlarına doğru akıl hastanesi, 1927 yılında tütün atölyesi, 1976 yılında ise bir kısmı Üsküdar İmam Hatip Lisesi, bir kısmı da Toptaşı Cezaevi olmuş.
Eminönü'nü ihya etti
Hatice Turhan Sultan: Sultan İbrahim'in eşi, IV. Mehmet'in annesi. Eminönü'ndeki Yenicami yapılmaya başladıktan bir yıl sonra Sultan III. Mehmet'in ölmesi üzerine yarım kalmış. İnşaat halinde 59 yıl duran camiyi tamamlamak Hatice Turhan Sultan'a nasip olmuş. Caminin yanına giderlerini karşılaması için Mısır Çarşısı'nı yaptırmış. Namaz vakitlerinin tayin edildiği muvakkithane, çeşme ve sübyan mektebini de unutmamış. Sübyan mektebinin kalıntıları üzerinde şimdi İş Bankası var.
Gülnuş Valide Sultan: IV. Mehmet'in eşi. Balkan coğrafyasında onun adını taşıyan çok cami var. İstanbul'da, Sakız Adası'nda ve Mekke'de de inşa ettirdiği hayır eserleri bulunuyor. Gülnuş Valide'nin iki oğlu da padişahlık yapmış. Küçük oğlu III. Ahmet'in annesinin hayrına Üsküdar'da yaptırdığı külliyede, padişahın ona atfettiği bir hat var. Bu celali hatta 'Cennet annelerin ayağının altındadır' hadisi yazıyor.
